autor: Ratomir Wilkowski

W wierzeniach religijnych za?wiaty oznaczaj? ?wiaty (lub ?wiat) istniej?ce poza przestrzeni? dost?pn? naszej bezpo?redniej percepcji. W mitologii s?owia?skiej poj?cie to dotyczy najcz??ciej Nawii i Wyraju.

U S?owian ?ycie pozagrobowe uznawano za ci?g dalszy doczesnego. Z tego wzgl?du na drog? dawano zmar?emu to co najpotrzebniejsze z pokarmu, odzie?y, broni...

Przyj?cie natomiast stwierdzania Thietmara, ?e "w przekonaniu S?owian ze ?mierci? wszystko si? ko?czy" jako zaprzeczenie tego stanu rzeczy jest b??dne - z du?ym prawdopodobie?stwem chodzi?o tu raczej o brak u S?owian poj?cia po?miertnej kary i nagrody, tak jak si? to np. przedstawia w chrze?cija?stwie...

Nawie s? miejscem do którego pod??aj? duchy zmar?ych. W folklorze stanowi?y podziemn? krain? duchów i rzeczy nadprzyrodzonych, nad któr? piecze sprawowa? Weles (symbolicznie opisywana by?a jako wielka zielona równina - pastwisko, na które Weles wyprowadza dusze). Zazwyczaj od ?wiata ?ywych oddzielona by?a wodami rzek lub morza. W tym drugim przypadku, by?a czasem (zale?nie od przyj?tej koncepcji) dodatkowo umiejscawiana gdzie? na zachodzie (tu jednak nale?a?oby si? raczej dopatrywa? niezbyt trafnego odwo?ania do opisanego ni?ej Niebia?skiego, Ptasiego Wyraju).

Nawiami (nawkami) okre?lano te? potocznie dusze zmar?ych zazwyczaj jednak demoniczne istoty, uciele?nienia dusz nagle i przedwcze?nie zmar?ych. Zdaniem niektórych uczonych (np. St. Urba?czyka) termin ten obejmowa? wszelkie kategorie (pó?)demonów wywodz?cych si? od dusz ludzi przedwcze?nie lub tragicznie zmar?ych.

Dodatkowo spotykamy si? z koncepcj? bajecznej krainy zwanej Wyrajem, do której na zim? odlatuj? ptaki (tudzie? czasem pod ich postaciami dusze ludzkie) i z której przychodzi wiosna. Znajdowa? si? mia?a na ko?cu drogi mlecznej (przez cz??? S?owian zwan? Ptasi?, G?si? lub ?urawi?, wzgl?dnie po prostu Drog? lub - jako, ?e w wyobra?eniach symbolicznych ptak by? najpospolitsz? postaci?, przybieran? przez dusz? ludzk? - Drog? Dusz).

Wed?ug jednej z koncepcji pierwotnie by? tylko jeden Wyraj (uto?samiany przez niektórych z Rodem(?) jako patronem losu ludzkiego), jednak w okresie pó?niejszym (w kwestii semantycznej prawdopodobnie pod wp?ywem kontaktów z chrze?cija?stwem) zrodzi? si? podzia? raju na krain? górn? (to?sam? z dotychczasowym Wyrajem) oraz doln? (prawdopodobnie to?sam? z dotychczasowymi Nawiami). Ostatecznie w folklorze funkcjonowa? podzia? na:
- Wyraj niebia?ski, ptasi. Umiejscowiony w górnej cz??ci (w koronie) kosmicznego drzewa. Na jego stra?y sta? Z?oty Kur lub Raróg. Wierzono, ?e z tego miejsca wele za pomoc? bocianów i lelków (wiosn? i latem) oraz kruków (jesieni? i zim?) trafia?y na ziemie i wst?powa?y do ?on kobiet. Rraj ten, wiecznie zielony, nie by? wi?c wcale ostateczn? siedzib? duchów cho? zdarza?o si?, ?e jak ptaki wraca? do niego mia?y te dusze zmar?ych, których ?ycie si? nie dope?ni?o (w czym upatrywa? mo?na pewn? form? reinkarnacji).
- Wyraj podziemny, w??owy lub smoczy (wg cz??ci koncepcji to?samy Nawii). Rodzaj dolnego raju uto?samiany z po?o?onym na dnie otch?ani królestwem przodków. Umiejscowiony by? w dolnej, podziemnej cz??ci kosmicznego drzewa. Na jego stra?y mia? sta? rozpo?cieraj?cy si? na jego korzeniach ?mij.

S?owianie nic o piekle ani ?adnym diable nie wiedzieli, naw ani siedziba welów nie s? piek?em ani Weles diab?em - to s? nabytki chrze?cija?skie. Raj, ruski (w)irej, oznacza? tylko ciep?e kraje, dok?d ptactwo d??y na zim?. - A. Bruckner

W "Ksi?dze Welesa" - ?ródle o niepotwierdzonej autentyczno?ci - po raz pierwszy pod trójcz?onow? nazw? Prawi-Jawi-Nawii sformu?owana zostaje wyst?puj?ca pierwotnie w wierzeniach S?owian idea trójdzielno?ci ?wiata. Wed?ug niej ?wiat dzielony jest na trzy poziomy, p?aszczyzny:
- Prawie - si?a sprawcza, byt nadrz?dny (por: prawo)
- Jawie - czyli to co jawne, namacalne - rzeczywisto??.
- Nawie - to co nie jawne, kraina duchów i rzeczy nadprzyrodzonych.

O ile pewne elemnty/obszary Nawii mog? by? czasem widzialne a jej mieszka?cy pokazywa? si? w Jawii, o tyle Prawia zawsze pozostaje niewidzialna, i po wi?kszej cz??ci niewiadoma. Sama koncepcja trójpodzia?u (niekoniecznie dotycz?ca tylko opisanego tutaj zagadnienia) nie jest jednak nowa, a przez cz??? badaczy (np. G. Dumezila) uznana wr?cz za wspóln? dla zdecydowanej wi?kszo?ci ludów o indoeuropejskim rodowodzie. Równie dobrze za Prawie uzna? wi?c mo?na poniek?d Wyraj niebia?ski, za Jawie - ?wiat ziemski, a za Nawie - Wyraj Podziemny lub jak sama nazwa wskazuje Nawie (termin Nawi potwierdzony jest tak?e w innych, wcze?niejszych ni? "Ksi?ga Welesa" ?ród?ach) b?d?c? krain? duchów.

S?owianie powszechnie wierzyli w istnienie duszy u ludzi i zwierz?t. Wed?ug j?zykoznawców dusza, w zgodzie z jej pras?owia?skim ?ród?os?owem, by?a u S?owian tchnieniem uto?samianym z oddechem - przejrzyst?, subteln? materi? wype?niaj?c? cia?o, któr? mo?na wyzion??. Z tak? odlatuj?c? dusz? kojarzona by?a para oddechu (zwi?zek z fizjologi? oddychania wskazywa? na rozumienie tchu jako najpewniejszej oznaki ?ycia) albo wiry powietrzne. Powszechnie dusza by?a te? niejednokrotnie przedstawiana symbolicznie pod postaci? ptaka, rzadziej motyla, ?wietlika lub pszczo?y.

Pras?owia?skie wyrazy duch i dusza - najprawdopodobniej u?ywane zamiennie - obejmowa?y szeroki zakres znaczeniowy ?ycia psychicznego. Mimo, ?e zakres poj?ciowy tych okre?le? by? w?ród S?owian do?? szeroki, o stosunkowo zatartych granicach, w ?wietle analogii antropologicznych wynika, ?e wg S?owian elementów duchowych w cz?owieku by?o zapewne wi?cej ni? tylko jeden (a ich losy po?miertne by?y ró?ne). W jednej z bardziej popularnych koncepcji wyodr?bniano dwie zasadnicze formy sk?adowe ducha, znane w folklorze jako:
- dusza-ja?ni, my?li - okre?laj?ca stan w?asnej ?wiadomo?ci (za jej siedlisko uwa?ano g?ow?);
- dusza-?ycia, oddechu - okre?laj?ca stan si?y ?yciowej (za jej siedlisko uwa?ano serce lub
brzuch).

Jeden z tych pierwiastków jako iskra bo?a stanowi? reinkarnowany element ?ycia, który po ?mierci (poprzez Wyraj Niebianski lub te? Drzewo Przodków) powraca? na ten ?wiat by si? odrodzi?. Drugi przenika? na inn? p?aszczyzn? bytowania lub te? (jako cie? mog?cy w pewnych okre?lonych sytuacjach stanowi? zagro?enie dla ?ywych) odsy?any by? lub te? odchodzi? jak najwcze?niej do Nawii, by zjednoczy? si? z przodkami.

Cz?owiekowi do ?ycia cielesnego niezb?dne s? obie z wymienionych dusz, chocia? chwilowo ka?da z nich mo?e opu?ci? cia?o, by nast?pnie do niego powróci?. Tak na przyk?ad dzieje si? czasem gdy ?nimy, czasem gdy majaczymy w gor?czce, tracimy przytomno?? lub te? zapadamy w letarg. Jedna z tych dusz ulatywa? wówczas mo?e ku przesz?o?ci lub przysz?o?ci, ku innym miejscom na ziemi ni? to w którym obecnie znajduje si? cia?o, ku innym osobom, ku innym czynom ni? wykonywane tu i teraz. Ca?kowita ?mier? cz?owieka nast?puje dopiero wówczas, gdy obie dusze opuszcz? cia?o - czyli gdy z cz?owieka wyjdzie Duch (wyzionie ducha). W szczególnych przypadkach, gdy pe?ne odej?cie Ducha zostaje zak?ócone, jedna z owych dusz przyczyni? si? mo?e do powstania pó?demona (np. strzygi).

Niezale?nie, od wy?ej wymienionych podzia?ów, wyodr?bniano jeszcze dusz?-widmo (?ywota), b?d?c? obrazem-kopi? cz?owieka za ?ycia - w odniesieniu do zmar?ego nazywana by?a wprost nieboszczykiem, mara, zmor? lub te? cieniem. Rozmieszczona by?a w ca?ym ciele (a pod pewnymi wzgl?dami posiada?a kilka cech wspólnych, z opisan? wcze?niej dusza-?ycia) . Obraz ten po ?mierci (w pewnych sytuacjach mog?cy przyj?? form? odmaterializowanego sobowtóra cz?owieka) odlatywa? z wiatrem, odchodzi? w za?wiaty gdzie przebywa?, a z którego czasem (minimum raz do roku) tak?e powraca? - móg? wówczas je?? i pi?... Owego ducha nale?a?o wówczas stosownie ugo?ci? - st?d zwyczaj obchodzenia Dziadów czy te? pozostawiania dla przodków dodatkowego nakrycia podczas wi?kszych ?wi?t. Inn? koncepcj? dualistyczn? by?o wyodr?bnienie ludzkiego i zwierz?cego aspektu duszy.

Bibliografia:
Mitologia S?owian - A. Gieysztor, 1982 Warszawa
Kultura ludowa S?owian - K.Moszy?ski, Cz2. Z.1, 1934 Kraków
Ma?y s?ownik kultury dawnych S?owian - red. L. Leciejewicz 1972 Warszawa
Mitologia s?owia?ska i polska - A. Bruckner, 1980 Warszawa
Tajemnice S?owian - L. Matela 2005 Bia?ystok
Stworze i Zdusze - C. Bia?czy?ski, 1993 Kraków
Religia S?owian - A.Szyjewski, 2003 Kraków
Rodzimy Ko?ció? Polski

http://www.wiadomosci24.pl/artykul/koncepcje_duszy_i_zaswiatow_w_wierzeniach_slowian_cz_i_160969.html